W obliczu niemieckiej i radzieckiej okupacji, 27 września 1939 roku organizacja Harcerzy przyjęła nazwę „Szare Szeregi” przechodząc tym samym do działań konspiracyjnych.
Gdy rzucą nam wyzwanie z zachodu i ze wschodu,
Ruszymy do pochodu – Zawisza miecz nam poda.
Zatętni ziemia twardo gąsienic kopytami
I iść będziemy w ogień Szarymi Szeregami.
Rozniosą się fanfary echami wysokimi,
Hen, po piastowej ziemi szumami husarskimi.
Za nami pójdzie Naród z Orłem, ze sztandarami,
Powiedziem go szpalerem Szarymi Szeregami.
Słowa: Tomasz Jaźwiński „Julek”. Fragment Hymnu Szarych Szeregów
Naczelnikiem Szarych Szeregów został Florian Marciniak, który sprawował swoją funkcję do 6 maja 1943 roku. Jego następcami byli Stanisław Broniewski (maj 1943-październik 1944) i Leon Marszałek (październik 1944-styczeń 1945).
Struktura organizacyjna Szarych Szeregów była oparta na przedwojennej strukturze Związku Harcerstwa Polskiego. Główna Kwatera („pasieka”) kierowała 20 chorągwiami („ulami”), którym podlegały hufce („roje”) skupiające drużyny („rodziny”). Stan liczbowy harcerzy zmieniał się w zależności od okresu wojny. Organizacja realizowała program wychowawczy przez walkę z okupantem w myśl: „DZIŚ – JUTRO – POJUTRE” (przez „dzisiejszą” walkę konspiracyjną, „jutro” powstaniemy przeciwko okupantowi, aby „pojutrze” odbudować wolną Polskę). Pracę z młodzieżą prowadzono na 3 poziomach. Do drużyn „Zawiszy” należeli chłopcy w wieku 12-14 lat. Nie brali oni udziału w walkach, a byli przygotowywani do służby pomocniczej (regulacji ruchu, łączności, ratownictwa). Najbardziej znana była Harcerska Poczta Polowa zorganizowana w czasie Powstania Warszawskiego.
„Bojowe Szkoły” przyjmowały chłopców 15-17 letnich. Prowadziły one działania sabotażowe, polegające na roznoszeniu ulotek, plakatowaniu i malowaniu napisów na murach, kolportażu fikcyjnych dodatków nadzwyczajnych do gazet, zrywaniu niemieckich flag, gazowaniu kin itp. Prowadzono też WISS (Wywiad-Informacja-Szarych Szeregów) polegający na obserwacji niemieckich wojsk. Harcerze przechodzili też przeszkolenie wojskowe i otrzymywali przydział do jednostek Armii Krajowej.
Do „Grup Szturmowych” należeli harcerze, którzy ukończyli 18 lat. Były one podporządkowane Kierownictwu Dywersji Armii Krajowej. Grupy te wykonywały wiele akcji bojowych, takich jak wysadzanie mostów i pociągów, czy odbijanie więźniów. W 1943 roku utworzono z nich batalion „Zośka”, zaś w 1944 – batalion „Parasol”. Do ważniejszych akcji Szarych Szeregów należy „Meksyk II”, gdy 26 maja 1943 roku przeprowadzono „Akcję pod Arsenałem” polegającą na odbiciu 21 więźniów z konwoju policyjnego, w tym Jana Bytnara „Rudego”.
20 maja 1943 roku odbito transport więźniów do Oświęcimia (akcja „Celestynów”), zaś 1 lutego 1944 roku dokonano udanego zamachu na komendanta Warszawskiej Policji i SS – Franza Kutscherę.
Należy wspomnieć, iż pierwotnie określenie Szare Szeregi odnosiło się tylko do Organizacji Harcerzy, później kryptonim ten dotyczył całego Związku Harcerstwa Polskiego.
Oddzielną organizację w Szarych Szeregach tworzyła Organizacja Harcerek (od 1940 r. pod nazwą Związek Koniczyn, od 1943 – Bądź Gotów), gdzie harcerki pełniły służbę sanitarną, łącznościową, opiekę nad więźniami i dziećmi oraz podejmowały się akcji sabotażowych, wywiadowczych oraz dywersyjnych.
Druhna Agnieszka Wieczorkowska
Zdjęcie: Powstanie Warszawskie.
